زندگینامه ابن حسام خوسفي

                  محمد فرزندحسام الدين حسن ، معروف به ابن حسام ، شاعر ، عارف ، فقيه و انديشمند قرن هشتم ونهم هجري است.
تولد ابن حسام راسالهاي 782 و يا 783 هجري ( 760 شمسي ) دانسته اند.
زادگاه ابن حسام شهرک خوسف است که در 35 کيلومتري جنوب غربي بيرجند واقع شده و هم اکنون مرکز بخش خوسف مي باشد و بر روي هم بالغ بر 290آبادي است. خوسف شهرکي است بسيار کهن و حتي مي توان گفت از کهن ترين آباديهاي خراسان جنوبي - قهستان - به شمار مي آيد. نام خوسف که به صورتهاي مختلف «خسف، خسب، جسب، جوسف» و حتي «خوصف» در منابع تاريخي و جغرافيايي آمده است، داراي قدمت بسيار و شهرت فراوان بوده است.
ابن حسام تحصيلات مقدماتي و تربيت خود را مديون پدر داناو با فضيلتش مي داند . او در خصوص سال تولدش در پايان قصيده اي چنين مي گويد:
 

چو از هجرت دراين تاريخ معدود
چل و نه سال بر هشتصد بيفزود
زعمر من گذشته شصت و شش سال
جواني برگذر ، پيري به دنبال


               بيشتر تذكره نويسان ابن حسام را شاعري صاحب فضل و او را مردي وارسته و قانع كه روزها از صبح تا شام به كار كشاورزي اشتغال داشته و ضمنأ اشعار خود را در همين مواقع يادداشت مي كرده ، دانسته اند . ابن حسام از علو طبع و اتكال به خداوند غافل نبوده و كمبود هاي زندگي مادي را بر سرافرازي معنوي ترجيح داده است . اشعار زيرمؤيد اين موضوع مي باشد :
همه سال و مه روي در گوشه اي
قناعت نموم به كم توشهاي
به يكقرص جو تا شب از بامگاه
قناعت كنم همچو خورشيد وماه
شكمچون به يك نان توان كرد سير
مكش منت سفرة اردشير
بساز اي جوانمرد با آب جوي
ز جلابطائي برو دست شوي
ترا چون متاع سخن داده اند
مجوي آنچه بهر تو ننهاده اند

                     نويسندگان ، ابن حسام را به صفت وارستگي و خرسندي و زهد و تقوا و برکنار بودن از دربارها و اهل زر و زور توصيف کرده اند. بعضي محمدابن حسام را از اوليا خوانده اند. تمام عمرش را در عبادات و مجاهدات، با خلوص و صدق نيت و صحت عقيده گذرانيد. غالب اوقات خويش را به خلوت و اختفا و عزلت به سر مي برد و هيچ گاه به خانه ي مريدان تردد نمي کرد و مايل به مهماني با بزرگان و اعيان نبود. اکثر اوقات خود را در مزرعه اش در «ريچ» که منطقه اي در حوالي خوسف است مي گذراند. از پاکي نهاد و شايستگي او همين بس که گويند و گويد پيغمير خدا (ص)را ديده است:

در عهد زندگيم نمودي لقاي خويش
بعد از وفات از تو توقع بود همين

ديگر اين که برخي شبها را شب زنده دار و تا بامداد گرم ستايش بوده است:

هر شبي کاندر ثنايش آورم شب را به صبح
نه طبق گوهر بريزند اختران بر پاي من

خانه ي کوچک گلي او از هر چيز که در زندگي به کار آيد تهي بوده است. درون خانه که بوده در خانه را مي بسته است و هنگام بيرون رفتن در خانه را باز مي گذاشته؛ و در پاسخ به پرسش مردم مي گويد:

گفت حجي که رخت خانه منم
خانه رخت در گشاده مدار

خانه رخت اگر نبندي در
نيست ايمن ز دزد و از طرار

من چو در خانه نيستم خالي است
چه کند خانه ي تهي عيار

اين شاعر گرانقدر اگر چه تقريبأ در سراسر عمر به تنگدستي گذرانده ، ليكن پيوسته از روحيه استغناء برخوردار بوده ، اشعار زير مؤيد كف نفس او مي باشد :
آفرين باد بركف د ستم
كه از او مي رسد مرا ادرار
دست من آبله زكد يمين
گر تنآسان شوم ، شود د شوار
با چنين تنگد ستي ابن حسام
سرهمت بر اوج چرخ برآور
گرز كالاي خانه پرسندم
ليس في الدار غيره ديار

                  ابن حسام بر اثراعتقاد راسخي كه به ولايت اهل بيت (ع) و دوستي پيامبر (ص) داشته، پيوسته به مدح و منقبت آنان پرداخته و به راستي قدرت شاعري خود رادر اين موارد بخوبي نشان داده است .
ابن حسام در انواع شعر هنرنمائي و طبع آزمائي كرده است . وي با خلق مضامين وكلمات خوش آهنگ و نشاندن آنها در جاي مناسب به توصيف آسمان و صور كواكب و صحنه هايطلوع و غروب آفتاب و مناظر طبيعت به وجه اعجاب انگيزي پرداخته است .
از ابن حسام سه اثرارزشمندبه نام ،ديوان شعر ، خاوران نامه ، نثراللا لي،باقي مانده است . ديوان شعر ابن حسام در سال 1366 به كوشش در خور تقدير آقايان احمد احمدي بيرجندي و محمد تقي سالك و با هزينة اداره كل حج اوقاف و امورخيريه استان خراسان چاپ و منتشر گرديده است . اين ديوان شا مل 10844 بيت شعر و درمدح خاندان حضرت محمد (ص) مي باشد .
خاوران نامه كه به سبك شاهنامه سروده شده شامل 22500 بيت شعر است كه در وصف دلاوريها ي حضرت علي و ياران آن حضرت به رشتة نظم درآمده است.
                       اين منظومه متأسفانه تاكنون چاپ نشده است . چند نسخة خطي از اين كتاب در موزه هاي بريتانيا و كتابخانه آستان قدس رضوي يافت مي شود . خاوران نامه بر اساس گفته شاعر در سال 830 ( 805 شمسي ) به زيور نظم در آمده است:
بدين نامه آراستم خامه را
به پايان رساندم اين نامه را
به پاي آمد اين نامة نامدار
برنامداران زمين يادگار
چو بر سال هشتصد بيفزود سي
شد اين نامه تازيان پارسي
مرا اين نامه را خاوران نامه نام
نهادم بدانگه كه كردم تمام

نثر اللا لي منظومه اي است در قالب مثنوي در ترجمان كلمات قصار مولي علي (ع) كه به گفته آقايان احمد احمدي بيرجندي و محمد تقي سالك به مجموعة اين ابيات تاكنون دسترسي حاصل نگرديده است .

                    برخي از نويسندگان عمر ابن عمران حسام را 92 سال ذكر كرده اند در اين صورت سال وفات او را بايد 875 هجري قمري دانست.در كتاب بهارستان وفات ابن حسام 873 (847 شمسي ) ذكر شده است . مقبرة ابن حسام در زادگاهش ، خوسف و بر روي تپه اي سنگي که اکنون پايتخت ناميده مي شود قرار دارد كه مشرف به مزارع و باغستان ها است واقع ميباشد كه محل زيارت علاقه مندان به اين زاهد با فضيلت است عاشقان و علاقمندان به اين شاعر وارسته که به اعتقاد مردم صاحب کرامت بوده است از دور و نزديک به زيارت قبرش مي شتابند.
نخستين بار مقبره ي ابن حسام در سال 920ه.ق. پايه گذاري شده سپس در قرن سيزدهم به وسيله ي امراي قهستان به شکل کنوني بازسازي گرديد. تاريخ نوسازي آن به صورت زير در سنگي که هم اکنون در بدنه بيروني مقبره، داخل ايوان، موجود است؛ منقور شده است:

اي رفته آستان تو رضوان به آستين
جاروب فرش مسند تو زلف حور و عين

در سال صاد و غين هم نيز راء و با [1292ه.ق]
اين بقعه ي شريفه که چون روضه ي برين

تعمير شد به حکم اميري که به علم
نامش امير حشمت ملک و معين دين...

بادا بناي دولت باني به روزگار
با شوکت و جلالت و عز و شرف قرين

و هم اکنون آن بناي زيبا که در سال 1330خورشيدي با کمک ارادتمندان آن بزرگوار مرمت شده است برجاست.

منابع:

-ابن حسام خوسفي، ديوان، به تصحح احمد احمدي بيرجندي و محمدتقي سالک، مشهود 1366.
- صفا،ذبيح الله، تاريخ ادبيات در ايران، ج چهارم، تهران، 1364.
-خواندمير: تاريخ حبيب السير، ج چهارم، ص336.